||ज्ञानेश्वरी भावार्थदीपिका अध्याय ७ ||
 
||ॐ श्री परमात्मने नमः ||
अध्याय सातवा |
ज्ञानविज्ञानयोगः |

 श्रीभगवानुवाच |
 मय्यासक्तमनाः पार्थ योगं युञ्जन्मदाश्रयः |
 असंशयं समग्रं मां यथा ज्ञास्यसि तच्छृणु ||१||
 ज्ञानं तेऽहं सविज्ञानमिदं वक्ष्याम्यशेषतः |
 यज्ञात्वा नेह भूयोऽन्यज्ञातव्यमवशिष्यते ||२||

आइका मग तो श्रीअनंतु| पार्थातें असे म्हणतु| पैं गा तूं योगयुक्तु| जालासि आतां ||१||
मज समग्रातें जाणसी ऐसें| आपुलिया तळहातींचें रत्न जैसें| तुज ज्ञान सांगेन तैसें| विज्ञानेंसीं ||२||
एथ विज्ञानें काय करावें| ऐसें घेसी जरी मनोभावें| तरी पैं आधीं जाणावें| तेंचि लागे ||३||
मग ज्ञानाचिये वेळे| झांकती जाणिवेचे डोळे| जैसी तीरीं नाव न ढळे| टेकलीसांती ||४||
तैसी जाणीव जेथ न रिघे| विचार मागुता पाउलीं निघे| तर्कु आयणी नेघे| आंगीं जयांच्या ||५||
अर्जुना तया नांव ज्ञान| येर प्रपंचु हें विज्ञान| तेथ सत्यबुद्धि तें अज्ञान| हेंही जाण ||६||
आतां अज्ञान अवघें हरपे| विज्ञान निःशेष करपे| आणि ज्ञान तें स्वरूपें| होऊनि जाइजे ||७||
जेणें सांगतयाचें बोलणें खुंटे| ऐकतयाचें व्यसन तुटे| हें जाणणें सानें मोठें| उरों नेदी ||८||
ऐसें वर्म जें गूढ| तें किजेल वाक्यारूढ| जेणें थोडेन पुरे कोड| बहुत मनींचें ||९||

 मनुष्याणां सहस्त्रेषु कश्चिद्यतति सिद्धये |
 यततामपि सिद्धानां कश्चिन्मां वेत्ति तत्त्वतः ||३||

पैं गा मनुष्यांचिया सहस्तशां- | माजीं विपाइले याचि धिंवसा| तैसें या धिंवसेकरां बहुवसां| माजीं विरळा जाणे ||१०||
जैसा भरलेया त्रिभुवना- | आंतु एकएकु चांगु अर्जुना| निवडूनि कीजे सेना| लक्षवरी ||११||
कीं तयाही पाठीं| जे वेळीं लोह मांसातें घांटी| ते वेळीं विजयश्रियेच्या पाटीं| एकुची बैसे ||१२||
तैसें आस्थेच्या महापुरीं| रिघताती कोटिवरी| परी प्राप्तीच्या पैलतीरीं| विपाइला निगे ||१३||
म्हणौनि सामान्य गा नोहे| हें सांगतां वडिल गोठी आहे| परी तें बोलों येईल पाहें| आता प्रस्तुत ऐकें ||१४||

 भूमिरापोऽनलो वायुः खं मनो बुद्धिरेव च |
 अहंकार इतीयं मे भिन्ना प्रकृतिरष्टधा ||४||

तरी अवधारीं गा धनंजया| हे महदादिक माझी माया| जैसी प्रतिबिंबे छाया| निजांगाची ||१५||
आणि इयेतें प्रकृति म्हणिजे| जे अष्टधा भिन्न जाणिजे| लोकत्रय निपजे| इयेस्तव ||१६||
हे अष्टधा भिन्न कैसी| ऐसा ध्वनि धरिसी जरी मानसीं| तरी तेचि गा आतां परियेसीं| विवंचना ||१७||
आप तेज गगन| मही मारुत मन| बुद्धि अहंकारु हे भिन्न| आठै भाग ||१८||

 अपरेयमितस्त्वन्यां प्रकृतिं विद्धि मे पराम् |
 जीवभूतां महाबाहो ययेदं धार्यते जगत् ||५||

या आठांची जे साम्यावस्था| ते माझी परम प्रकृति पार्था| तिये नाम व्यवस्था| जीवु ऐसी ||१९||
जे जडातें जीववी| चेतनेतें चेतवी| मना करवीं मानवी| शोक मोहो ||२०||
पैं बुद्धीच्या अंगीं जाणणें| तें जिये जवळिकेचें करणें| जिया अहंकाराचेनि विंदाणें| जगचि धरिजे ||२१||

 एतद्योनीनि भूतानि सर्वाणीत्युपधारय |
 अहं कृत्स्नस्य जगतः प्रभवः प्रलयस्तथा ||६||

ते सूक्ष्म प्रकृति कोडें| जैं स्थूळाचिया आंगा घडे| तैं भूतसृष्टीची पडे| टांकसाळ ||२२||
चतुर्विध ठसा| उमटों लागे आपैसा| मोला तरी सरसा| परी थरचि आनान ||२३||
होती चौऱ्यांशीं लक्ष थरा| येरा मिती नेणिजे भांडारा| भरे आदिशून्याचा गाभारा| नाणेयांसी ||२४||
ऐसें एकतुके पांचभौतिक| पडती बहुवस टांक| मग तिये समृद्धीचे लेख| प्रकृतीचि धरी ||२५||
जे आखूनि नाणें विस्तारी| पाठी तयाची आटणी करी| माजीं कर्माकर्माचिया व्यवहारीं| प्रवर्तु दावी ||२६||
हें रूपक परी असो| सांगों उघड जैसें परियेसों| तरी नामरूपाचा अतिसो| प्रकृतीच कीजे ||२७||
आणि प्रकृति तंव माझ्या ठायीं| बिंबे येथें आन नाहीं| म्हणौनि आदि मध्य अवसान पाहीं| जगासि मी ||२८||

 मत्तः परतरं नान्यत्किंचिदस्ति धनंजय |
 मयि सर्वमिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव ||७||

हें रोहिणीचें जळ| तयाचें पाहतां येइजे मूळ| तैं रश्मि नव्हती केवळ| होय तें भानु ||२९||
तयाचिपरी किरीटी| इया प्रकृती जालिये सृष्टी| जैं उपसंहरूनि कीजेल ठी| तैं मीचि आहें ||३०||
ऐसें होय दिसे न दिसे| हें मजचि माजीं असे| मियां विश्व धरिजे जैसें| सूत्रें मणि ||३१||
सुवर्णाचे मणी केले| ते सोनियाचे सुतीं वोविले| तैसें म्यां जग धरिलें| सबाह्याभ्यंतरीं ||३२||

 रसोऽहमप्सु कौन्तेय प्रभास्मि शशिसूर्ययोः |
 प्रणवः सर्ववेदेषु शब्दः खे पौरुषं नृषु ||८||


 पुण्यो गन्धः पृथिव्यां च तेजश्चास्मि विभावसौ |
 जीवनं सर्वभूतेषु तपश्चास्मि तपस्विषु ||९||

म्हणौनि उदकीं रसु| कां पवनीं जो स्पर्शु| शशिसूर्यीं जो प्रकाशु| तो मीचि जाण ||३३||
तैसाचि नैसर्गिकु शुद्धु| मी पृथ्वीच्या ठायीं गंधु| गगनीं मी शब्दु| वेदीं प्रणवु ||३४||
नराच्या ठायीं नरत्व| जें अहंभाविये सत्त्व| तें पौरुष मी हें तत्त्व| बोलिजत असे ||३५||
अग्नि ऐसें आहाच| तेज नामाचें आहे कवच| तें परतें केलिया साच| निजतेज तें मी ||३६||
आणि नानाविध योनी| जन्मोनि भूतें त्रिभुवनीं| वर्तत आहाति जीवनीं| आपुलाल्या ||३७||
एकें पवनेंचि पिती| एकें तृणास्तव जिती| एकें अन्नाधारें राहती| जळें एकें ||३८||
ऐसें भूतांप्रति आनान| जें प्रकृतिवशें दिसे जीवन| तें आघवाठायीं अभिन्न| मीचि एक ||३९||

 बीजं मां सर्वभूतानां विद्धि पार्थ सनातनम् |
 बुद्धिर्बुद्धिमतामस्मि तेजस्तेजस्विनामहम् ||१०||


 बलं बलवतां चाहं कामरागविवर्जितम् |
 धर्माविरुद्धो भूतेषु कामोऽस्मि भरतर्षभ ||११||

पैं आदिचेनि अवसरें| विरूढे गगनाचेनि अंकुरें| जे अंतीं गिळी अक्षरें| प्रणवपीठींचीं ||४०||
जंव हा विश्वाकारु असे| तंव जें विश्वाचिसारिखें दिसे| मग महाप्रळयदशे| कैसेंही नव्हे ||४१||
ऐसें अनादि जें सहज| तें मी गा विश्वबीज| हें  हातातळीं तुज| देइजत असे ||४२||
मग उघड करूनि पांडवा| जैं हे आणिसील सांख्याचिया गांवा| तैं ययाचा उपेगु बरवा| देखशील ||४३||
परी हे अप्रासंगिक आलाप| आतां असतु न बोलों संक्षेप| जाण तपियांच्या ठायीं तप| तें रूप माझें ||४४||
बळियांमाजीं बळ| तें मी जाणें अढळ| बुद्धिमंतीं केवळ| बुद्धि तें मी ||४५||
भूतांच्या ठायीं कामु| तो मी म्हणे आत्मारामु| जेणें अर्थास्तव धर्मु| थोरु होय ||४६||
एऱ्हवीं विकाराचेनि पैसे| करी कीर इंद्रियांचि ऐसें| परी धर्मासि वेखासें| जावों नेदी ||४७||
जो अप्रवृत्तीचा अव्हांटा| सांडूनि विधीचिया निघे वाटा| तेवींचि नियमाचा दिवटा| सवें चाले ||४८||
कामु ऐसिया वोजा प्रवर्ते| म्हणौनि धर्मासि होय पुरतें| मोक्षतीर्थींचे मुक्तें| संसार भोगी ||४९||
जो श्रुतिगौरवाच्या मांडवीं| काम सृष्टीचा वेलु वाढवी| जंव कर्मफळेंसि पालवी| अपवर्गीं टेंके ||५०||
ऐसा नियुत कां कंदर्पु| जो भूतां या बीजरूपु| तो मी म्हणे बापु| योगियांचा ||५१||
हें एकेक किती सांगावें| आतां वस्तुजातचि आघवें| मजपासूनि जाणावें| विकारलें असे ||५२||

 ये चैव सात्त्विका भावा राजसास्तामसाश्च ये |
 मत्त एवेति तान्विद्धि न त्वहं तेषु ते मयि ||१२||

जे सात्त्विक हन भाव| कां रजतमादि सर्व| तें ममरूपसंभव| वोळखें तूं ||५३||
हे जाले तरी माझ्या ठायीं| परी तयामाजीं मी नाहीं| जैसी स्वप्नींच्या डोहीं| जागृति न बुडे ||५४||
जैसी रसाचीच सुघट| बीजकणिका घनवट| परी तियेस्तव होय काष्ठ| अंकुरद्वारें ||५५||
मग तया काष्ठाच्या ठायीं| सांग पां बीजपण असे काई ? | तैसा मी विकारीं नाहीं| जरी विकारला दिसे ||५६||
पैं गगनीं उपजे आभाळ| परी तेथ गगन नाहीं केवळ| अथवा आभाळीं होय सलिल| तेथ अभ्र नाहीं ||५७||
मग त्या उदकाचेनि आवेशें| प्रगटलें तेज जें लखलखीत दिसे| तिये विजूमाजीं असे| सलिल कायी ? ||५८||
सांगें अग्नीस्तव धूम होये| तिये धूमीं काय अग्नि आहे ? | तैसा विकारु हा मी नोहें| जरी विकारला असे ||५९||

 त्रिभिर्गुणमयैर्भावैरेभिः सर्वमिदं जगत् |
 मोहितं नाभिजानाति मामेभ्यः परमव्ययम् ||१३||

परी उदकीं जाली बाबुळी| ते उदकातें जैसी झांकोळी| कां वायांचि आभाळीं| आकाश लोपे ||६०||
हां गा स्वप्न लटिकें म्हणों ये| परि निद्रावशें बाणलें होये| तंव आठवु काय देत  आहे| आपणपेयां ? ||६१||
हें असो डोळ्यांचें| डोळांचि पडळ रचे| तेणें देखणेंपण डोळ्यांचे| न गिळजे कायी ? ||६२||
तैसी हे माझीच बिंबली| त्रिगुणात्मक साउली| कीं मजचि आड वोडवली| जवनिका जैसी ||६३||
म्हणौनि भूतें मातें नेणती| माझींच परी मी नव्हती| जैसी जळींचि जळीं न विरती| मुक्ताफळें ||६४||
पैं पृथ्वीयेचा घटु कीजे| सवेंचि पृथ्वीसि मिळे तरी मेळविजे| एऱ्हवीं तोचि अग्निसंगें सिजे| तरी वेगळा होय ||६५||
तैसें भूतजात सर्व| हे माझेचि कीर अवयव| परि मायायोगें जीव- | दशे आले ||६६||
म्हणौनि माझेचि मी नव्हती| माझेचि मज नोळखती| अहंममताभ्रांती| विषयांध जाले ||६७||

 दैवी ह्येषा गुणमयी मम माया दुरत्यया |
 मामेव ये प्रपद्यन्ते मायामेतां तरन्ति ते ||१४||

आतां महदादि हे माझी माया| उतरोनियां धनंजया| मी होईजे हें आया| कैसेनि ये ? ||६८||
जिये ब्रह्माचळाचा आधाडा| पहिलिया संकल्पजळाचा उभडा| सवेंचि महाभूतांचा बुडबुडा| साना आला ||६९||
जे सृष्टिविस्ताराचेनि वोघें| चढत काळकळनेचेनि वेगें| प्रवृत्तिनिवृत्तीचीं तुंगें| तटें सांडी ||७०||
जे गुणघनाचेनि वृष्टिभरें| भरली मोहाचेनि महापूरें| घेऊनि जात नगरें| यमनियमांचीं ||७१||
जे द्वेषाच्या आवर्तीं दाटत| मत्सराचे वळसे पडत| माजीं प्रमादादि तळपत| महामीन ||७२||
जेथ प्रपंचाचीं वळणें| कर्माकर्मांचीं वोभाणें| वरी तरताती वोसाणें| सुखदुःखांचीं ||७३||
रतीचिया बेटा| आदळती कामाचिया लाटा| जेथ जीवफेन संघटा| सैंघ दिसे ||७४||
अहंकाराचिया चळिया| वरि मदत्रयाचिया उकळिया| जेथ विषयोर्मीच्या आकळिया| उल्लाळ घेती ||७५||
उदयास्ताचे लोंढे| पाडीत जन्ममरणाचे चोंढे| जेथ पांचभौतिक बुडबुडे| होती जाती ||७६||
सम्मोह विभ्रम मासे| गिळिताती धैर्याचीं आविसें| तेथ देव्हडे भोंवत वळसे| अज्ञानाचे ||७७||
भ्रांतीचेनि खडुळें| रेवले आस्थेचे अवगाळें| रजोगुणाचेनि खळाळें| स्वर्गु गाजे ||७८||
तमाचे धारसे वाड| सत्त्वाचें  स्थिरपण जाड| किंबहुना हे दुवाड| मायानदी ||७९||
पैं पुनरावृत्तीचेनि उभडें| झळंबती सत्यलोकींचे हुडे| घायें गडबडती धोंडे| ब्रह्मगोळकाचे ||८०||
तया पाणियाचेनि वहिलेपणें| अझुनी न धरिती वोभाणें| ऐसा मायापूर हा कवणें| तरिजेल गा ? ||८१||
येथ एक नवलावो| जो जो कीजे तरणोपावो| तो तो अपावो| होय तें एक ||८२||
एक स्वयंबुद्धीच्या बाहीं| रिगाले तयांची शुद्धीचि नाहीं| एक जाणिवेचे डोहीं| गर्वेंचि गिळिले ||८३||
एकीं वेदत्रयाचिया सांगडी| घेतल्या अहंभावाचिया धोंडी| ते मदमीनाच्या तोंडीं| सगळेचि गेले ||८४||
एकीं वयसेचें जाड बांधले| मग मन्मथाचिये कांसे लागले| ते विषयमगरीं सांडिले| चघळूनियां ||८५||
आतां वार्धक्याच्या तरंगा- | माजीं मतिभ्रंशाचा जरंगा| तेणें कवळिजताती पैं गा| चहूंकडे ||८६||
आणि शोकाचा कडा उपडत| क्रोधाच्या आवर्तीं दाटत| आपदागिधीं चुंबिजत| उधवला ठायीं ||८७||
मग दुःखाचेनि बरबटें बोंबले| पाठीं मरणाचिये रेवे रेवले| ऐसे कामाचे कांसे लागले| ते गेले वायां ||८८||
एकीं यजनक्रियेची पेटी| बांधोनि घातली पोटीं| ते स्वर्गसुखाच्या कपाटीं| शिरकोनि ठेले ||८९||
एकीं मोक्षीं लागावयाचिया आशा| केला कर्मबाह्यांचा भरंवसा| परी ते पडिले वळसां| विधिनिषेधांच्या ||९०||
जेथ वैराग्याची नाव न रिगे| विवेकाचा तागा न लगे| वरि कांहीं तरों ये योगें| तरी विपाय तो ||९१||
ऐसें तरी जीवाचिये आंगवणें| इये मायानदीचें तरणें| हें कासयासारिखें बोलणें| म्हणावें पां ||९२||
जरी अपथ्यशीळा व्याधी| कळे साधूसी दुर्जनाची बुद्धी| कीं रागी सांडी रिद्धी| आली सांती ||९३||
जरी चोरां सभा दाटे| अथवा मीनां गळु घोटे| ना तरी भेडा उलटे| विवसी जरी ||९४||
पाडस वागुर करांडी| कां मुंगी मेरु वोलांडी| तरी मायेची पैलथडी| देखती जीव ||९५||
म्हणौनि गा पंडुसुता| जैसी सकामा न जिणवेचि वनिता| तेवीं मायामय हे सरिता| न तरवें जीवां ||९६||
येथ एकचि लीला तरले| जे सर्वभावें मज भजले| तयां ऐलीच थडी सरलें| मायाजळ ||९७||
जयां सद्गुरुतारूं फुडें| जे अनुभवाचे कांसे गाढे| जयां आत्मनिवेदन तरांडे| आकळलें ||९८||
जे अहंभावाचें वोझें सांडुनी| विकल्पाचिया झुळका चुकाउनी| अनुरागाचा निरुता होउनि| पाणिढाळु ||९९||
जया ऐक्याचिया उतारा| बोधाचा जोडला तारा| मग निवृत्तीचिया पैल तीरा| झेंपावले जे ||१००||
ते उपरतीच्या वांवीं सेलत| सोऽहंभावाचेनि थावें पेलत| मग निघाले अनकळित| निवृत्तितटीं ||१०१||
येणें उपायें मज भजले| ते हे माझी माया तरले| परि ऐसे भक्त विपाइले| बहुवस नाहीं ||१०२||

 न मां दुष्कृतिनो मूढाः प्रपद्यन्ते नराधमाः |
 माययापहृतज्ञाना आसुरं भावमाश्रिताः ||१५||


 चतुर्विधा भजन्ते मां जनाः सुकृतिनोऽर्जुन |
 आर्तो जिज्ञासुरर्थार्थी ज्ञानी च भरतर्षभ ||१६||

जे बहुतां एकां अव्हांतरु| अहंकाराचा भूतसंचारु| जाहला म्हणौनि विसरु| आत्मबोधाचा ||१०३||
ते वेळीं नियमाचें वस्त्र नाठवे| पुढील अधोगतीची लाज नेणवे| आणि करिताति जें न करावें| वेदु म्हणे ||१०४||
पाहें पां शरीराचिया गांवा| जयालागीं आले पांडवा| तो कार्यार्थु आघवा| सांडूनियां ||१०५||
इंद्रियग्रामींचे राजबिदीं| अहंममतेचिया जल्पवादीं| विकारांतरांचि मांदीं| मेळवूनियां ||१०६||
दुःखशोकांच्या घाईं| मारिलियाची सेचि नाहीं| हे सांगावया कारण काई| जे ग्रासिले माया ||१०७||
म्हणौनि ते मातें चुकले| ऐका चतुर्विध मज भजले| जिहीं आत्महित केलें| वाढतें गा ||१०८||
तो पहिला आर्तु म्हणिजे| दुसरा जिज्ञासु बोलिजे| तिजा अर्थार्थी जाणिजे| ज्ञानिया चौथा ||१०९||

 तेषां ज्ञानी नित्ययुक्त एकभक्तिर्विशिष्यते |
 प्रियो हि ज्ञानिनोऽत्यर्थमहं स च मम प्रियः ||१७||

तेथ आर्तु तो आर्तीचेनि व्याजें| जिज्ञासु तो जाणावयालागीं भजे| तिजेनि तेणें इच्छिजे| अर्थसिद्धि ||११०||
मग चौथियाच्या ठायीं| कांहींचि करणें नाहीं| म्हणौनि भक्तु एकु पाहीं| ज्ञानिया जो ||१११||
जे तया ज्ञानाचेनि प्रकाशें| फिटलें भेदाभेदांचें कडवसें| मग मीचि जाहला समरसें| आणि भक्तुही तेवींचि ||११२||
परि आणिकांचिये दिठी नावेक| जैसा स्फटिकुचि आभासे उदक| तैसा ज्ञानी नव्हे कौतुक| सांगतां तो ||११३||
जैसा वारा कां गगनीं विरे| मग वारेपण वेगळें नुरे| तेवीं भक्त हे पैज न सरे| जरी ऐक्या आला ||११४||
जरी पवनु हालवूनि पाहिजे| तरी गगनावेगळा देखिजे| एऱ्हवीं गगन तो सहजें| असे जैसें ||११५||
तैसें शरीरीं हन कर्में| तो भक्तु ऐसा गमे| परी अंतरप्रतीतिधर्मे| मीचि जाहला ||११६||
आणि ज्ञानाचेनि उजिडलेपणें| मी आत्मा ऐसें तो जाणें| म्हणौनि मीही तैसेंचि म्हणें| उचंबळला सांता ||११७||
हां गा जीवापैलीकडिलीये खुणे| जो पावोनि वावरों जाणें| तो देहाचेनि वेगळेपणें| काय वेगळा होय ? ||११८||

 उदाराः सर्व एवैते ज्ञानी त्वात्मैव मे मतम् |
 आस्थितः स हि युक्तात्मा मामेवानुत्तमां गतिम् ||१८||

म्हणौनि आपुलाल्या हिताचेनि लोभें| मज आवडे तोहि भक्त झोंबे| परी मीचि करी वालभें| ऐसा ज्ञानिया एकु ||११९||
पाहें पां दुभतयाचिया आशा| जगचि धेनूसि करीतसे फांसा| परि दोरेंवीण कैसा| वत्साचा बळी ||१२०||
कां जे तनुमनुप्राणें| तें आणिक कांहींचि नेणें| देखे तयातें म्हणे| हे माय माझी ||२१||
तें येणें मानें अनन्यगती| म्हणौनि धेनुही तैसीचि प्रीति| यालागीं लक्ष्मीपती| बोलिले साचें ||१२२||
हें असो मग म्हणितलें| जे कां तुज सांगितलें| तेही भक्त भले| पढियंते आम्हां ||१२३||
परि जाणोनियां मातें| जे पाहों विसरले मागौतें| जैसें सागरा येऊनि सरितें| मुरडावें ठेलें ||१२४||
तैसी अंतःकरणकुहरीं जन्मली| जयाची प्रतीतिगंगा मज मीनली| तो मी हे काय बोली| फार करूं ? ||१२५||
एऱ्हवीं ज्ञानिया जो म्हणिजे| तो चैतन्यचि केवळ माझें| हें न म्हणावें परि काय कीजे| न बोलणें बोलों ||१२६||

 बहूनां जन्मनामन्ते ज्ञानवान्मां प्रपद्यते |
 वासुदेवः सर्वमिति स महात्मा सुदुर्लभः ||१९||

जे तो विषयांची दाट झाडी- | माजीं कामक्रोधांचीं सांकडीं| चुकावूनि आला पाडीं| सद्वासनेचिया ||१२७||
मग साधुसंगें सुभटा| उजू सत्कर्माचिया वाटा| अप्रवृत्तीचा अव्हांटा| डावलूनि ||१२८||
आणि जन्मशतांचा वाहतवणा| तेविंची आशेचिया न लेचि वाहणा| तेथ फलहेतूचा उगाणा| कवणु चाळी ||१२९||
ऐसा शरीरसंयोगाचिये राती- | माजीं धांवतां सडिया आयती| तंव कर्मक्षयाची पाहाती| पाहांट जाली ||१३०||
तैसीच गुरुकृपा उखा उजळली| ज्ञानाची वोतपली पडली| तेथ साम्याची ऋद्धि उघडली| तयाचिये दिठी ||१३१||
ते वेळीं जयाकडे वास पाहे | तेउता मीचि तया एकु आहे| अथवा निवांत जरी राहे| तऱ्ही मीचि तया ||१३२||
हें असो आणिक कांहीं| तया सर्वत्र मीवांचूनि नाहीं| जैसें सबाह्य जळ डोहीं| बुडालिया घटा ||१३३||
तैसा तो मजभीतरीं| मी तया आंतुबाहेरी| हें सांगिजेल बोलवरी| तैसें नव्हे ||१३४||
म्हणौनि असो हें इयापरी| तो देखे ज्ञानाची वाखारी| तेणें संसरलेनि करी| आपु विश्व ||१३५||
हें समस्तही श्रीवासुदेवो| ऐसा प्रतीतिरसाचा वोतला भावो| म्हणौनि भक्तांमाजीं रावो| आणि ज्ञानिया तोचि ||१३६||
जयाचिये प्रतीतीचा वाखारां| पवाडु होय चराचरा| तो महात्मा धनुर्धरा| दुर्लभु आथी ||१३७||
येर बहुत जोडती किरीटी| जयांचीं भजनें भोगासाठीं| जे आशातिमिरें दृष्टी| विषयांध जाले ||१३८||

 कामैस्तैस्तैर्हृज्ञानाः प्रपद्यन्तेऽन्यदेवताः |
 तं तं नियममास्थाय प्रकृत्या नियताः स्वया ||२०||

आणि फळाचिया हांवा| हृदयीं कामा जाला रिगावा| कीं तयाचिये घसणी दिवा| ज्ञानाचा गेला ||१३९||
ऐसे उभयतां आंधारीं पडले| म्हणौनि पासींचि मातें चुकले| मग सर्वभावें अनुसरले| देवतांतरां ||१४०||
आधींच प्रकृतीचे पाइक| वरी भोगालागीं तंव रंक| मग तेणें लोलुपत्वें कौतुक| कैसेनि भजती ||१४१||
कवणीं तिया नियमबुद्धि| कैसिया हन उपचारसमृद्धि| कां अर्पण यथाविधि| विहित करणें ||१४२||

 यो यो यां यां तनुं भक्तः श्रद्धयार्चितुमिच्छति |
 तस्य तस्याचलां श्रद्धां तामेव विदधाम्यहम् ||२१||

पैं जो जिये देवतांतरीं| भजावयाची चाड करी| तयाची ते चाड पुरी| पुरविता मी ||१४३||
देवोदेवीं मीचि पाहीं| हाही निश्चयो त्यासि नाहीं| भावो ते ते ठायीं| वेगळा धरिती ||१४४||

 स तया श्रद्धया युक्तस्तस्याराधनमीहते |
 लभते च ततः कामान्मयैव विहितान्हि तान् ||२२||

मग तिया श्रद्धायुक्त| तेथिंचें आराधन जें उचित| तें सिद्धिवरी समस्त| वर्तो लागे ||१४५||
ऐसें जेणें जें भाविजे| तें फळ तेणें पाविजे| परी तेंही सकळ निपजे| मजचिस्तव ||१४६||

 अन्तवत्तु फलं तेषां तद्भ्वत्यल्पमेधसाम् |
 देवान्देवयजो यान्ति मद्भक्ता यान्ति मामपि ||२३||

परी ते भक्त मातें नेणती| जे कल्पनेबाहेरी न निघती| म्हणौनि कल्पित फळ पावती| अंतवंत ||१४७||
किंबहुना ऐसें  जें भजन| तें संसाराचेंचि साधन| येर फळभोग तो स्वप्न| नावभरी दिसे ||१४८||
हें असो परौंते| मग हो कां आवडे तें| परी यजी जो देवतांतें| तो देवत्वासीचि ये ||१४९||
येर तनुमनुप्राणी| जे अनुसरले माझेयाचि वाहणीं| ते देहाच्या निर्वाणीं| मीचि होती ||१५०||

 अव्यक्तं व्यक्तिमापन्नं मन्यन्ते मामबुद्धयः |
 परं भावमजानन्तो ममाव्ययमनुत्तमम् ||२४||

परी तैसें न करिती प्राणिये| वायां आपुलिया हितीं वाणिये| जें पोहताती पाणियें| तळहातींचेनि ||१५१||
नाना अमृताच्या सागरीं बुडिजे| मग तोंडा कां वज्रमिठी पाडिजे ? | आणि मनीं तरी आठविजे| थिल्लरोदकातें ? ||१५२||
हें ऐसें कासया करावें| जे अमृतींही रिगोनि मरावें| तें सुखें अमृत होऊनि कां नसावें| अमृतामाजीं ? ||१५३||
तैसा फळहेतूचा पांजरा| सांडूनियां धनुर्धरा| कां प्रतीतिपाखीं चिदंबरा| गोसाविया नोहावें ? ||१५४||
जेथ उंचावलेनि पवाडें| सुखाचा पैसारु जोडे| आपुलेनि सुरवाडें| उडों ये ऐसा ||१५५||
तया उमपा माप कां सुवावें| मज अव्यक्ता व्यक्त कां मानावें| सिद्ध असतां कां निमावें| साधनवरी ? ||१५६||
परी हा बोल आघवा| जरी विचारीजतसे पांडवा| तरी विशेषें या जीवां| न चोजवे गा ||१५७||

 नाहं प्रकाशः सर्वस्य योगमायासमावृतः |
 मूढोऽयं नाभिजानाति लोको मामजमव्ययम् ||२५||

कां जे योगमायापडळें| हे जाले आहाति आंधळे| म्हणौनि प्रकाशाचेनि देहबळें| न देखती मातें ||१५८||
एऱ्हवीं मी नसें ऐसें| काय वस्तुजात असे ? | पाहें पां कणव जळ रसें- | रहित आहे ? ||१५९||
पवनु कवणातें न शिवेचि| आकाश कें न समायेचि| हें असो एकु मीचि| विश्वीं आहें ||१६०||

 वेदाहं समतीतानि वर्तमानानि चार्जुन |
 भविष्याणि च भूतानि मां तु वेद न कश्चन ||२६||

येथें भूतें जियें अतीतलीं| तियें मीचि होऊनि ठेलीं| आणि वर्तत आहाति जेतुलीं| तींही मीचि ||१६१||
कां भविष्यमाणें जियें हीं| तींहीं मजवेगळीं नाहीं| हा बोलचि एऱ्हवीं कांहीं| होय ना जाय ||१६२||
दोराचिया सापासी| डोंबा बडिया ना गव्हाळा ऐसी| संख्या न करवे कोण्हासी| तेवीं भूतांसि मिथ्यत्वें ||१६३||
मी ऐसा पंडुसुता| अनुस्यूतु सदा असतां| या संसार जो भूतां| तो आनें बोलें ||१६४||
तरी तेचि आतां थोडीसी| गोठी सांगिजेल परियेसीं| जै अहंकारा तनूंसीं| वालभ पडिलें ||१६५||

 इच्छाद्वेषसत्मुत्थेन द्वंद्वमोहेन भारत |
 सर्वभूतानि संमोहं सर्गे यान्ति परंतप ||२७||

तेथ इच्छा हे कुमारी जाली| मग ते कामाचिया तारुण्या आली| तेथ द्वेषेंसीं मांडिली| वऱ्हाडिक ||१६६||
तया दोघांस्तव जन्मला| ऐसा द्वंद्वमोहो जाला| मग तो आजेयानें वाढविला| अहंकारें ||१६७||
जो धृतीसी सदां प्रतिकूळु| नियमाही नागवे सळु| आशारसें दोंदिलु| जाला सांता ||१६८||
असंतुष्टीचिया मदिरा| मत्त होऊनि धनुर्धरा| विषयांचे वोवरां| विकृतीशीं ||१६९||
तेणें भावशुद्धीचिये वाटे| विखुरले विकल्पाचे कांटे| मग चिरिलें आव्हांटे| अप्रवृत्तीचे ||१७०||
तेणें भूतें भांबावलीं| म्हणौनि संसाराचिया आडवामाजीं पडिलीं| मग महादुःखाच्या घेतलीं| दांडे वरी ||१७१||

 येषां त्वन्तगतं पापं जनानां पुण्यकर्मणाम् |
 ते द्वंद्वमोहनिर्मुक्ता भजन्ते मां दृढवरताः ||२८||

ऐसे विकल्पाचे वांयाणे| कांटे देखोनि सणाणे| जे मतिभ्रमाचे पासवणें| घेतीचिना ||१७२||
उजू एकनिष्ठेच्या पाउलीं| रगडूनि विकल्पाचिया भालीं| महापातकाची सांडिली| अटवीं जिहीं ||१७३||
मग पुण्याचे धांवा घेतले| आणि माझी जवळीक पातले| किंबहुना चुकले| वाटवधेयां ||१७४||

 जरामरणमोक्षाय मामाश्रित्य यतन्ति ये |
 ते ब्रह्म तद्विदुः कृत्स्नमध्यात्मं कर्म चाखिलम् ||२९||

एऱ्हवीं तरी पार्था| जन्ममरणाची निमे कथा| ऐसिया  प्रयत्नातें आस्था| विये जयांची ||१७५||
तयां तो प्रयत्नुचि एके वेळे| मग समग्र परब्रह्में फळे| जया पिकलेया रसु गळे| पूर्णतेचा ||१७६||
ते वेळीं कृतकृत्यता जग भरे| तेथ अध्यात्माचें नवलपण पुरे| कर्माचें काम सरे| विरमे मन ||१७७||
ऐसा अध्यात्मलाभु तया| होय गा धनंजया| भांडवल जया| उद्यमीं मी ||१७८||
तयातें साम्याचिये वाढी| ऐक्याची  सांदे कुळवाडी| तेथ भेदाचिया दुबळवाडी| नेणिजे तया ||१७९||

 साधिभूताधिदैवं मां साधियज्ञं च ये विदुः |
 प्रयाणकालेऽपि च मां ते विदुर्युक्तचेतसः ||३०||

 ॐ तत्सदिति श्रीमद्भगवद्गीतासूपनिषत्सु ब्रह्मविद्यायां योगशास्त्रे
 श्रीकृष्णार्जुनसंवादे ज्ञानविज्ञानयोगो नाम सप्तमोऽध्यायः ||७अ ||

जिहीं साधिभूता मातें| प्रतीतीचेनि हातें| धरूनि अधिदैवातें| शिवतले गा ||१८०||
जया जाणिवेचेनि वेगें| मी अधियज्ञुही दृष्टी रिगें| ते तनूचेनि वियोगें| विऱ्हये नव्हती ||१८१||
एऱ्हवीं आयुष्याचें सूत्र विघडतां| भूतांची उमटे खडाडता| काय न मरतयाचियाहि चित्ता| युगांतु नोहे ? ||१८२||
परी नेणों कैसे पैं गा| जे जडोनि गेले माझिया आंगा| ते प्रयाणींचिया लगबगा| न सांडितीच मातें ||१८३||
एऱ्हवी तरीं जाण| ऐसे जे निपुण| तेचि अंतःकरण- | युक्त योगी ||१८४||
तंव इये शब्दकुपिकेतळीं| नोडवेचि अवधानाची अंजुळी| जे नावेक अर्जुन तये वेळीं| मागांचि होता ||१८५||
जेथ तद्ब्रह्मवाक्यफळें| जिये नानार्थरसें रसाळें| बहकताती परिमळें| भावाचेनि ||१८६||
सहज कृपामंदानिळें| कृष्णद्रुमाची वचनफळें| अर्जुन श्रवणाचिये खोळे| अवचित पडिलीं ||१८७||
तियें प्रमेयाची हो कां वळलीं| कीं ब्रह्मरसाच्या सागरीं चुबुकळिलीं| मग तैसीचि कां घोळिलीं| परमानंदें ||१८८||
तेणें बरवेपणें निर्मळें| अर्जुना उन्मेषाचे डोहळे| घेताति गळाळे| विस्मयामृताचे ||१८९||
तिया सुखसंपत्ती जोडलिया| मग स्वर्गा वाती वांकुलिया| हृदयाच्या जीवीं गुतकुलिया| होत आहाती ||१९०||
ऐसें वरचिलीचि बरवा| सुख जावों लागलें फावा| तंव रसस्वादाचिया हांवा| लाहो केला ||१९१||
झडकरी अनुमानाचेनि करतळें| घेऊनि तियें वाक्यफळें| प्रतीतिमुखीं एके वेळे| घालूं पाहे ||१९२||
तंव विचाराचिया रसना न दाटती| परी हेतूच्या दशनीं न फुटती| ऐसें जाणौनि सुभद्रापती| चुंबिचिना ||१९३||
मग चमत्कारला म्हणे| इयें जळींचीं मा तारांगणें| कैसा झकविलों असलगपणें| अक्षरांचेनि ||१९४||
इयें पदें नव्हती फुडिया| गगनाचिया घडिया| येथ आमुची मति बुडालिया| थावो न निघे ||१९५||
वांचूनि जाणावयाची कें गोठी| ऐसें जीवीं कल्पूनि किरीटी| तिया पुनरपि केली दृष्टी| यादवेंद्रा ||१९६||
मग विनविलें सुभटें| हां हो जी ये एकवाटे| सातही पदें अनुच्छिष्टें| नवलें आहाती ||१९७||
एऱ्हवीं अवधानाचेनि वहिलेपणें| नाना प्रमेयांचें उगाणें| काय श्रवणाचेनि आंगवणें| बोंलों लाहाती ? ||१९८||
परी तैसें हें नोहेचि देवा| देखिला अक्षरांचा मेळावा| आणि विस्मयाचिया जीवा| विस्मयो जाला ||१९९||
कानाचेनि गवाक्षद्वारें| बोलाचे रश्मी अभ्यंतरें| पाहेना तंव चमत्कारें| अवधान ठकलें ||२००||
तेवींचि अर्थाची चाड मज आहे| तें सांगतांही वेळु न साहे| म्हणौनि निरूपण लवलाहें| कीजो देवा ||२०१||
ऐसा मागील पडताळा घेउनी| पुढां अभिप्राय दृष्टी सूनी| तेवींचि माजीं शिरौनी| आर्ती आपुली ||२०२||
कैसी पुसती पाहें पां जाणिव| भिडेचि तरी लंघों नेदीं शिंव| एऱ्हवीं श्रीकृष्ण हृदयासि खेंव| देवों सरला ||२०३||
अहो श्रीगुरूतें जैं पुसावें| तैं येणें मानें सावध होआवें| हें एकचि जाणें आघवें| सव्यसाची ||२०४||
आतां तयाचें तें प्रश्न करणें| वरी सर्वज्ञ श्रीहरीचें बोलणें| संजयो आवडलेपणें| सांगैल कैसें ||२०५||
तिये अवधान द्यावें गोठी| बोलिजेल नीट मऱ्हाटी| जैसी कानाचे आधीं दिठी| उपेगा जाये ||२०६||
बुद्धीचिया जिभा| बोलाचा न चाखतां गाभा| अक्षरांचिया भांबा| इंद्रियें जिती ||२०७||
पहा पां मालतीचे कळे| घ्राणासि कीर वाटले परिमळें| परि वरचिला बरवा काइ डोळे| सुखिये नव्हती ? ||२०८||
तैसें देशियेचिया हवावा| इंद्रियें करिती राणिवा| मग प्रमेयाचिया गांवा| लेसां जाइजे ||२०९||
ऐसेनि नागरपणें| बोलु निमे तें बोलणें| ऐका ज्ञानदेवो म्हणे| निवृत्तीचा ||२१०||
इति श्रीज्ञानदेवविरचितायां भावार्थदीपिकायां सप्तमोध्यायः ||


 
Encoded and proofread by
Chhaya Deo, Sharad Deo, and Vishwas Bhide.
Assisted by
Sunder Hattangadi, Joshi, and Shree Devi Kumar.

%@@1
% File name             : dn07.itx
%--------------------------------------------
% Text title            : Dnyaneshvari or Bhavarthadipika Chapter 7
% Author                : Sant Dnyaneshwar
% Language              : Marathi, Sanskrit
% Subject               : philosophy/hinduism/religion
% Description/comments  : 
% Transliterated by     : Vishwas Bhide vishwas_bhide@yahoo.com, santsahitya@yahoo.co.in, Sharad and Chhaya Deo
% Proofread by          : Vishwas Bhide vishwas_bhide@yahoo.com, santsahitya@yahoo.co.in, Sharad and Chhaya Deo
% Latest update         : June 20, 2005
% Send corrections to   : (sanskrit at cheerful dot c om)
%
% Special Instructions:
% i1h.hdr,ijag.inc,itrans.sty,multicol.sty,iarticle.sty
% Transliteration scheme: ITRANS 5.2
% Site access  :         
% http://sanskritdocuments.org/
% http://www.alkhemy.com/sanskrit/
% http://sanskrit.bhaarat.com  See the document project
%-----------------------------------------------------
% The text is to be used for personal studies and research only.
% Any use for commercial purpose is prohibited as a 'gentleman's'
% agreement.
% @@2
%
% Commands upto engtitle are 
% needed for devanaagarii output and formatting.
%--------------------------------------------------------

This page uses Unicode utf-8 encoding for devanagari. Please set the fonts and languages setting in your web browser to display the correct Unicode font. Some help is available at Notes on Viewing and Creating Devanagari Documents with Unicode Support. Some of the Unicode fonts for Devanagari are linked at http://devanaagarii.net and for Sanskrit Transliteration/Diacritics are available at IndUni Fonts.

Questions, comments? Write to (sanskrit at cheerful dot c om) .