||समर्थ रामदासांचा दासबोध दशक १८ ||
 
            ||दशक अठरावा : बहुजिनसी ||१८||
समास पहिला      : बहुदेवस्थाननाम 
            ||श्रीराम ||
तुज नमूं गजवदना | तुझा महिमा कळेना |
विद्या बुद्धि देसी जना | लाहानथोरांसी ||१||
तुज नमूं सरस्वती | च्यारी वाचा तुझेन स्फूर्ती |
तुझें निजरूप जाणती | ऐसे थोडे ||२||
धन्य धन्य चतुरानना | तां केली सृष्टीरचना |
वेद शास्त्रें भेद नाना | प्रगट केले ||३||
धन्य विष्णु पाळण करिसी | येकांशें सकळ जीवांसी |
वाढविसी वर्तविसी | जाणजाणों ||४||
धन्य धन्य भोळाशंकर | जयाच्या देण्यास नाहीं पार |
रामनाम निरंतर | जपत आहे ||५||
धन्य धन्य इंद्रदेव | सकळ देवांचाहि देव |
इंद्रलोकींचें वैभव | काये म्हणौनि सांगावें ||६||
धन्य धन्य येमधर्म | सकळ जाणती धर्माधर्म |
प्राणीमात्राचें वर्म | ठाईं पाडिती ||७||
वेंकटेंसीं महिमा किती | भले उभ्यां अन्न खाती |
वडे धिरडीं स्वाद घेती | आतळस आपालांचा ||८||
धन्य तूं वो बनशंकरी | उदंड शाखांचिया हारी |
विवरविवरों भोजन करी | ऐसा कैंचा ||९||
धन्य भीम गोलांगुळा | कोरवड्यांच्या उदंड माळा |
दहि वडे खातां सकळां | समाधान होये ||१०||
धन्य तूं खंडेराया | भंडारें होये पिंवळी काया |
कांदेभरीत रोटगे खाया | सिद्ध होती ||११||
धन्य तुळजाभोवानी | भक्तां प्रसन्न होते जनीं |
गुणवैभवास गणी | ऐसा कैंचा ||१२||
धन्य धन्य पांडुरंग | अखंड कथेचा होतो धिंग |
तानमानें रागरंग | नाना प्रकारीं ||१३||
धन्य तूं गा क्षत्रपाळा | उदंड जना लाविला चाळा |
भावें भक्ति करितां फळा | वेळ नाहीं ||१४||
रामकृष्णादिक अवतार | त्यांचा महिमा अपार |
उपासनेस बहुत नर | तत्पर जाले ||१५||
सकळ देवांचे मूळ | तो हा अंतरात्माचि केवळ |
भूमंडळीं भोग सकळ | त्यासीच घडे ||१६||
नाना देव होऊन बैसला | नाना शक्तिरूपें जाला |
भोक्ता सकळ वैभवाला | तोचि येक ||१७||
याचा पाहावा विचार | उदंड लांबला जोजार |
होती जाती देव नर | किती म्हणोनि ||१८||
कीर्ति आणि अपकीर्ति | उदंड निंदा उदंड स्तुती |
सर्वत्रांची भोगप्राप्ती | अंतरात्म्यासीच घडे ||१९||
कोण देहीं काये करितो | कोण देहीं काये भोगितो |
भोगी त्यागी वीतरागी तो | येकचि आत्मा ||२०||
प्राणी साभिमानें भुलले | देह्याकडे पाहात गेले |
मुख्य अंतरात्म्यास चुकलें | अंतरीं असोनी ||२१||
आरे या आत्मयाची चळवळ पाहे | ऐसा भूमंडळीं कोण आहे |
अगाध पुण्यें अनुसंधान राहे | कांहींयेक ||२२||
त्या अनुसंधानासरिसें | जळोनी जाईजे किल्मिषें |
अंतरनिष्ठ ज्ञानी ऐसे | विवरोन पाहाती ||२३||
अंतरनिष्ठ तितुके तरले | अंतरभ्रष्ट तितुके बुडाले |
बाह्यात्कारें भरंगळले | लोकाचारें ||२४||
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
बहुदेवस्थाननिरूपणनाम समास पहिला ||१||१८. १ 

समास दुसरा      : सर्वज्ञसंगनिरूपण 
||श्रीराम ||
नेणपणें जालें तें जालें | जालें तें होऊन गेलें |
जाणतेपणें वर्तलें | पाहिजे नेमस्त ||१||
जाणत्याची संगती धरावी | जाणत्याची सेवा करावी |
जाणत्याची सद्बुद्धि घ्यावी | हळुहळु ||२||
जाणत्यापासीं लेहों सिकावें | जाणत्यापासीं वाचूं सिकावें |
जाणत्यापासीं पुसावें | सकळ कांहीं ||३||
जाणत्यास करावा उपकार | जाणत्यास झिजवावें शरीर |
जाणत्याचा पाहावा विचार | कैसा आहे ||४||
जाणत्याचे संगतीनें भजावें | जाणत्याचे संगतीनें झिजावें |
जाणत्याचे संगतीनें रिझावें | विवरविवरों ||५||
जाणत्यापासीं गावें गाणें | जाणत्यापासीं वाजवणें |
नाना आळाप सिकणें | जाणत्यापासीं ||६||
जाणत्याचे कासेसी लागावें | जाणत्याचें औषध घ्यावें |
जाणतां सांगेल तें करावें | पथ्य आधीं ||७||
जाणत्यापासीं परीक्षा सिकणें | जाणत्यापासीं तालिम करणें |
जाणत्यापासीं पोहणें | अभ्यासावें ||८||
जाणता बोलेले तैसें बोलावें | जाणता सांगेल तैसें चालावें |
जाणत्याचें ध्यान घ्यावें | नाना प्रकरीं ||९||
जाणत्याच्या कथा सिकाव्या | जाणत्याच्या युक्ति समजाव्या |
जाणत्याच्या गोष्टी विवराव्या | सकळ कांहीं ||१०||
जाणत्याचे पेंच जाणावे | जाणत्याचे पीळ उकलावे |
जाणता राखेल तैसे राखावे | लोक राजी ||११||
जाणत्याचे जाणावे प्रसंग | जाणत्याचे घ्यावे रंग |
जाणत्याचे स्फूर्तीचे तरंग | अभ्यासावे ||१२||
जाणत्याचा साक्षेप घ्यावा | जाणत्याचा तर्क जाणावा |
जाणत्याचा उल्लेख समजावा | न बोलतांचि ||१३||
जाणत्याचें धूर्तपण | जाणत्याचें राजकारण |
जाणत्याचें निरूपण | ऐकत जावें ||१४||
जाणत्याचीं कवित्वें सिकावीं | गद्यें पद्यें वोळखावी |
माधुर्यवचनें समजावीं | अंतर्यामीं ||१५||
जाणत्याचें पाहावे प्रबंद | जाणत्याचे वचनभेद |
जाणत्याचे नाना संवाद | बरे शोधावे ||१६||
जाणत्याची तीक्षणता | जाणत्याची सहिष्णता |
जाणत्याची उदारता | समजोन घ्यावी ||१७||
जाणत्याची नाना कल्पना | जाणत्याची दीर्घ सूचना |
जाणत्याची विवंचना | समजोन घ्यावी ||१८||
जाणत्याचा काळ सार्थक | जाणत्याचा अध्यात्मविवेक |
जाणत्याचे गुण अनेक | आवघेच घ्यावे ||१९||
जाणत्याचा भक्तिमार्ग | जाणत्याचा वैराग्ययोग |
जाणत्याचा अवघा प्रसंग | समजोन घ्यावा ||२०||
जाणत्याचें पाहावें ज्ञान | जाणत्याचें सिकावें ध्यान |
जाणत्याचें सूक्ष्म चिन्ह | समजोन घावें ||२१||
जाणत्याचें अलिप्तपण | जाणत्याचें विदेहलक्षण |
जाणत्याचें ब्रह्मविवरण | समजोन घ्यावें ||२२||
जाणता येक अंतरात्मा | त्याचा काये सांगावा महिमा |
विद्याकळागुणसीमा | कोणें करावी ||२३||
परमेश्वरांचे गुणानुवाद | अखंड करावा संवाद |
तेणेंकरितां आनंद | उदंड होतो ||२४||
परमेश्वरें निर्मिलें तें | अखंड दृष्टीस पडतें |
विवरविवरों समजावें तें | विवेकी जनीं ||२५||
जितुकें कांहीं निर्माण जालें | तितुकें जगदेश्वरें निर्मिलें |
निर्माण वेगळें केलें | पाहिजे आधीं ||२६||
तो निर्माण करतो जना | परी पाहों जातां दिसेना |
विवेकबळें अनुमाना | आणीत जावा ||२७||
त्याचें अखंड लागतां ध्यान | कृपाळुपणें देतो आशन |
सर्वकाळ संभाषण | तदांशेंचि करावें ||२८||
ध्यान धरीना तो अभक्त | ध्यान धरील तो भक्त |
संसारापासुनी मुक्त | भक्तांस करी ||२९||
उपासनेचे सेवटीं | देवां भक्तां अखंड भेटी |
अवुभवी जाणेल गोष्टी | प्रत्ययाची ||३०||
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
सर्वज्ञसंगनिरूपणनाम समास दुसरा ||२||१८. २ 

समास तिसरा      : निस्पृहशिकवण 
            ||श्रीराम ||
दुल्लभ शरीरीं दुल्लभ आयुष्य | याचा करूं नये नास |
दास म्हणे सावकास | विवेक करावा ||१||
न पाहातां उत्तम विवेक | अवघा होतो अविवेक |
अविवेकें प्राणी रंक | ऐसा दिसे ||२||
हें आपलें आपण केलें | आळसें उदास नागविलें |
वाईट संगतीनें बुडविलें | देखत देखतां ||३||
मूर्खपणाचा अभ्यास जाला | बाष्कळपणें घातला घाला |
काम चांडाळा उठिला | तरुणपणीं ||४||
मूर्ख आळसी आणि तरुणा | सर्वांविषीं दैन्यवाणा |
कांहीं मिळेना कोणा | काये म्हणावें ||५||
जें जें पाहिजे तें तें नाहीं | अन्नवस्त्र तेंहि नाहीं |
उत्तम गुण कांहींच नाहीं | अंतर्यामीं ||६||
बोलतां येना बैसतां येना | प्रसंग कांहींच कळेना |
शरीर मन हें वळेना | अभ्यासाकडे ||७||
लिहिणें नाहीं वाचणें नाहीं | पुसणें नाहीं सांगणें नाहीं |
नेमस्तपणाचा अभ्यास नाहीं | बाष्कळपणें ||८||
आपणांस कांहींच येना | आणी सिकविलेंहि मानेना |
आपण वेडा आणि सज्जना | बोल ठेवी ||९||
अंतरी येक बाहेरी येक | ऐसा जयाचा विवेक |
परलोकाचें सार्थक | कैसें घडे ||१०||
आपला संसार नासला | मनामधें प्रस्तावला |
तरी मग अभ्यास केला | पाहिजे विवेकाचा ||११||
येकाग्र करूंनिया मन | बळेंचि धरावें साधन |
येत्नीं आळसाचें दर्शन | होऊंच नये ||१२||
अवगुण अवघेचि सांडावे | उत्तम गुण अभ्यासावे |
प्रबंद पाठ करीत जावें | जाड अर्थ ||१३||
पदप्रबंद श्लोकप्रबंद | नाना धाटी मुद्रा छंद |
प्रसंगज्ञानेंचि आनंद | होत आहे ||१४||
कोणे प्रसंगीं काये म्हणावें | ऐसें समजोन जाणावें |
उगेंचि वाउगें सिणावें | कासयासी ||१५||
दुसऱ्याचें अंतर जाणावें | आदर देखोन म्हणावें |
जें आठवेल तें गावें | हें मूर्खपण ||१६||
जयाची जैसी उपासना | तेंचि गावें चुकावेना |
रागज्ञाना ताळज्ञाना | अभ्यासावें ||१७||
साहित संगीत प्रसंग मानें | करावीं कथेंचीं घमशानें |
अर्थांतर श्रवणमननें | काढीत जावें ||१८||
पाठ उदंडचि असावें | सर्वकाळ उजळीत जावें |
सांगितलें गोष्टीचें असावें | स्मरण अंतरीं ||१९||
अखंड येकांत सेवावा | ग्रन्थमात्र धांडोळावा |
प्रचित येईल तो घ्यावा | अर्थ मनीं ||२०||
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
निस्पृहशिकवणनिरूपणनाम समास तिसरा ||३||१८. ३ 

समास चौथा      : देहदुर्लभनिरूपण 
            ||श्रीराम ||
देह्याकरितां गणेशपूजन | देह्याकरितां शारदावंदन |
देह्याकरितां गुरु सज्जन | संत श्रोते ||१||
देह्याकरितां कवित्वें चालती | देह्याकरितां अधेनें करिती |
देह्याकरितां अभ्यासिती | नाना विद्या ||२||
देह्याकरितां ग्रंथलेखन | नाना लिपीवोळखण |
नाना पदार्थशोधन | देह्याकरितां ||३||
देह्याकरितां माहाज्ञानी | सिद्ध साधु ऋषी मुनी |
देह्याकरितां तीर्थाटणीं | फिरती प्राणी ||४||
देह्याकरितां श्रवण घडे | देह्याकरितां मननीं पवाडे |
देह्याकरितां देहीं आतुडे | मुख्य परमात्मा ||५||
देह्याकरितां कर्ममार्ग | देह्याकरितां उपासनामार्ग |
देह्याकरितां ज्ञानमार्ग | भूमंडळीं ||६||
योगी वीतरागी तापसी | देह्याकरितां नाना सायासी |
देह्याकरितां आत्मयासी | प्रगटणें घडे ||७||
येहलोक आणि परलोक | देह्याकरितां सकळ सार्थक |
देहेंविण निरार्थक | सकळ कांहीं ||८||
पुरश्चरणें अनुष्ठानें | गोरांजनें धूम्रपानें |
सीतोष्ण पंचाग्नी साधणें | देह्याकरितां ||९||
देह्याकरितां पुण्यसीळ | देह्याकरितां पापी केवळ |
देह्याकरितां अनर्गळ | सुचिस्मंत ||१०||
देह्याकरितां अवतारी | देह्याकरितां वेषधारी |
नाना बंडें पाषांडें करी | देह्याकरितां ||११||
देह्याकरितां विषयभोग | देह्याकरितां सकळ त्याग |
होती जाती नाना रोग | देह्याकरितां ||१२||
देह्याकरितां नवविधा भक्ती | देह्याकरितां चतुर्विधा मुक्ती |
देह्याकरितां नाना युक्ती | नाना मतें ||१३||
देह्याकरितां दानधर्म | देह्याकरितां नाना वर्म |
देह्याकरितां पूर्वकर्म | म्हणती जनीं ||१४||
देह्याकरितां नाना स्वार्थ | देह्याकरितां नाना अर्थ |
देह्याकरितां होईजे वेर्थ | आणी धन्य ||१५||
देह्याकरितां नाना कळा | देह्याकरितां उणा आगळा |
देह्याकरितां जिव्हाळा | भक्तिमार्गाचा ||१६||
नाना सन्मार्गसाधनें | देह्याकरितां तुटती बंधनें |
देह्याकरितां निवेदनें | मोक्ष लाभे ||१७||
देहे सकळामधें उत्तमु | देहीं राहिला आत्मारामु |
सकळां घटीं पुरुषोत्तमु | विवेकी जाणती ||१८||
देह्याकरितां नाना कीर्ती | अथवा नाना अपकीर्ती |
देह्याकरितां होती जाती | अवतारमाळिका ||१९||
देह्याकरितां नाना भ्रम | देह्याकरितां नाना संभ्रम |
देह्याचेन उत्तमोत्तम | भोगिती पदें ||२०||
देह्याकरितां सकळ कांहीं | देह्याविण कांहीं नाहीं |
आत्मा विरे ठाईं ठाईं | नव्हताच जैसा ||२१||
देहे परलोकींचें तारूं | नाना गुणांचा गुणागरु |
नाना रत्नांचा विचारु | देह्याचेनी ||२२||
देह्याचेन गायेनकळा | देह्याचेन संगीतकळा |
देह्याचेन अंतर्कळा | ठाईं पडे ||२३||
देहे ब्रह्मांडाचें फळ | देहे दुल्लभचि केवळ |
परी या देह्यास निवळ | उमजवावें ||२४||
देह्याकरितां लहानथोर | करिती आपुलाले व्यापार |
त्याहिमधें लाहानथोर | कितीयेक ||२५||
जे जे देहे धरुनी आले | ते ते कांहीं करून गेले |
हरिभजनें पावन जाले | कितीयेक ||२६||
अष्टधा प्रकृतीचें मूळ | संकल्परूपचि केवळ |
नाना संकल्पें देहेफळ | घेऊन आलें ||२७||
हरिसंकल्प मुळीं होता | तोचि फळीं पाहावा आतां |
नाना देह्यांतरीं तत्वता | शोधितां कळे ||२८||
वेलाचे मुळीं बीज | उदकरूप वेली समज |
पुढें फळामधें बीज | मुळींच्या अंशें ||२९||
मुळाकरितां फळ येतें | फळाकरितां मूळ होतें |
येणेंकरितां होत जातें | भूमंडळ ||३०||
असो कांहीं येक करणें | कैसें घडे देह्याविणें |
देहे सार्थकीं लावणें | म्हणिजे बरें ||३१||
आत्म्याकरितां देहे जाला | देह्याकरितां आत्मा तगला |
उभययोगें उदंड चालिला | कार्यभाग ||३२||
चोरून गुप्तरूपें करावें | तें आत्मयासी पडे ठावें |
कर्तुत्व याचेन स्वभावें | सकळ कांहीं ||३३||
देह्यामधें आत्मा असतो | देहे पूजितां आत्मा तोषतो |
देहे पीडितां आत्मा क्षोभतो | प्रत्यक्ष आतां ||३४||
देह्यावेग्ळी पूजा पावेना | देह्याविण पूजा फावेना |
जनीं जनार्दन म्हणोनी जना | संतुष्ट करावें ||३५||
उदंड प्रगटला विचार | धर्मस्थापना तदनंतर |
तेथेंच पूजेस अधिकार | पुण्यशरीरीं ||३६||
सगट भजन करूं येतें | तरी मूर्खपण आंगीं लागतें |
गाढवासी पूजितां कळतें | काये त्याला ||३७||
पूज्य पूजेसी अधिकार | उगेचि तोषवावे इतर |
दुखऊं नये कोणाचें अंतर | म्हणिजे बरें ||३८||
सकळ जगदांतरींचा देव | क्षोभता राहाव्या कोठें ठाव |
जनावेगळा जनास उपाव | आणीक नाहीं ||३९||
परमेश्वराचे अनंत गुण | मनुष्यें काये सांगावी खूण |
परंतु अध्यात्मग्रंथश्रवण | होतां उमजे ||४०||
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
देहदुर्लभनिरूपणनाम समास चौथा ||४||१८. ४ 

समास पांचवा      : करंटपरीक्षानिरूपण 
            ||श्रीराम ||
धान्य उदंड मोजिलें | परी त्या मापें नाहीं भक्षिलें |
विवरल्यविण तैसें जालें | प्राणीमात्रासी ||१||
पाठ म्हणतां आवरेना | पुसतां कांहींच कळेना |
अनुभव पाहातां अनुमाना-| मधें पडें ||२||
शब्दरत्नें परीक्षावीं | प्रत्ययाचीं पाहोन घ्यावीं |
येर ते अवघीं सांडावीं | येकीकडे ||३||
नावरूप आवघें सांडावें | मग अनुभवास मांडावें |
सार असार येकचि करावें | हें मूर्खपण ||४||
लेखकें कुळ समजवावें | किंवा उगेंच वाचावें |
येणें दृष्टांतें समजावें | कोणींतरी ||५||
जेथें नाहीं समजावीस | तेथें आवघी कुसमुस |
पुसों जातां वसवस | वक्ता करी ||६||
नाना शब्द येकवटिले | प्रचीतीवीण उपाव केले |
परी ते अवघेचि वेर्थ गेले | फडप्रसंगीं ||७||
पसेवरी वैरण घातलें | तांतडीनें जातें वोडिलें |
तेणें पीठ बारीक आलें | हें तो घडेना ||८||
घांसामागें घांस घातला | आवकाश नाहीं चावायाला |
अवघा बोकणा भरिला | पुढें कैसें ||९||
ऐका फडनिसीचें लक्षण | विरंग जाऊं नेदी क्षण |
समस्तांचें अंतःकर्ण | सांभाळीत जावें ||१०||
सूक्ष्म नामें सुखें घ्यावीं | तितुकीं रूपें वोळखावीं |
वोळखोन समजवावीं | श्रोतयांसी ||११||
समशा पुरतां सुखी होती | श्रोते अवघे आनंदती |
अवघे क्षणक्षणा वंदिती | गोसावियांसी ||१२||
समशा पुरतां वंदिती | समशा न पुरतां निंदिती |
गोसांवी चिणचिण करिती | कोण्या हिशेबें ||१३||
शुध सोनें पाहोन घ्यावें | कसीं लाउनी तावावें |
श्रवणमननें जाणावें | प्रत्ययासी ||१४||
वैद्याची प्रचित येना | वेथा परती होयेना |
आणी रागेजावें जना | कोण्या हिशेबें ||१५||
खोटें कोठेंचि चालेना | खोटें कोणास मानेना |
याकारणें अनुमाना | खरें आणावें ||१६||
लिहिणें न येतां व्यापार केला | कांहीं येक दिवस चालिला |
पुसता सुरनीस भेटला | तेव्हां खोटें ||१७||
सर्व आवघें हिशेबीं ठावें | प्रत्यय साक्षीनें बोलावें |
मग सुरनीसें काये करावें | सांगाना कां ||१८||
स्वये आपणचि गुंते | समजावीस कैसी होते |
नेणतां कोणीयेक ते | आपदों लागती ||१९||
बळेंविण युद्धास गेला | तो सर्वस्वें नागवला |
शब्द ठेवावा कोणाला | कोण कैसा ||२०||
जे प्रचीतीस आलें खरें | तेंचि घ्यावें अत्यादरें |
अनुभवेंविण जें उत्तरें | तें फलकटें जाणावीं ||२१||
सिकऊं जातां राग चढे | परंतु पुढें आदळ घडे |
खोटा निश्चय तात्काळ उडे | लोकामधें ||२२||
खरें सांडुनी खोटें घेणें | भकाधेस काये उणें |
त्रिभुवनीं नारायणे | न्याय केला ||२३||
तो न्याय सांडितां सेवटीं | अवघें जगचि लागे पाठीं |
जनीं भंडभांडों हिंपुटीं | किती व्हावें ||२४||
अन्यायें बहुतांस पुरवलें | हें देखिलें ना ऐकिलें |
वेडें उगेंचि भरीं भरलें | असत्याचे ||२५||
असत्य म्हणिजे तेंचि पाप | सत्य जाणावें स्वरूप |
दोहींमधें साक्षप | कोणाचा करावा ||२६||
मायेमधें बोलणें चालणें साचें | माया नस्तां बोलणें कैंचें |
याकारणें निशब्दाचें | मूळ शोधावें ||२७||
वाच्यांश जाणोनि सांडावा | लक्ष्यांश विवरोन घ्यावा |
याकारणें निशब्द मुळाचा गोवा | आढळेना ||२८||
अष्टधा प्रकृती पूर्वपक्ष | सांडून अलक्षीं लावावें लक्ष |
मननसीळ परम दक्ष | तोचि जाणे ||२९||
नाना भूस आणि कण | येकचि म्हणणें अप्रमाण |
रस चोवडिया कोण | शाहाणा सेवी || ३०||
पिंडीं नित्यानित्य विवेक | ब्रह्मांडीं सारासार अनेक |
सकळ शोधूनियां येक | सार घ्यावें ||३१||
मायेकरितां कोणीयेक | अन्वय आणि वीतरेक |
ते माया नस्तां विवेक | कैसा करावा ||३२||
तत्वें तत्व सर्व शोधावें | माहांवाकीं प्रवेशावें |
आत्मनिवेदनें पावावें | समाधान ||३३||
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
करंटपरीक्षानिरूपणनाम समास पांचवा ||५||१८. ५ 

समास सहावा      : उत्तमपुरुषनिरूपण 
            ||श्रीराम ||
नाना वस्त्रें नाना भूषणें | येणें शरीर शृंघारणें |
विवेकें विचारें राजकरणें | अंतर शृंघारिजे ||११||
शरीर सुंदर सतेज | वस्त्रें भूषणें केले सज्ज |
अंतरीं नस्तां च्यातुर्यबीज | कदापि शोभा न पवे ||२||
तुंड हेंकाड कठोर वचनी | अखंड तोले साभिमानी |
न्याय नीति अंतःकर्णीं | घेणार नाहीं ||३||
तऱ्हे सीघ्रकोपी सदा | कदापि न धरी मर्यादा |
राजकारण संवादा | मिळोंचि नेणें ||४||
ऐसें लौंद बेइमानी | कदापि सत्य नाहीं वचनीं |
पापी अपस्मार जनीं | राक्षेस जाणावें ||५||
समयासारिखा समयो येना | नेम सहसा चलेना |
नेम धरितां राजकारणा | अंतर पडे ||६||
अति सर्वत्र वर्जावें | प्रसंग पाहोन चालावें |
हटनिग्रहीं न पडावें | विवेकीं पुरुषें ||७||
बहुतचि करितां हट | तेथें येऊन पडेल तट |
कोणीयेकाचा सेवट | जाला पाहिजे ||८||
बरें ईश्वर आहे साभिमानी | विशेष तुळजाभोवानी |
परंतु विचार पाहोनी | कार्ये करणें ||९||
अखंडचि सावधाना | बहुत काये करावी सूचना |
परंतु कांहीं येक अनुमाना | आणिलें पाहिजे ||१०||
समर्थापासीं बहुत जन | राहिला पाहिजे साभिमान |
निश्चळ करूनियां मन | लोक असती ||११||
म्लेच दुर्जन उदंड | बहुतां दिसाचें माजलें बंड |
याकार्णें अखंड | सावधान असावें ||१२||
सकळकर्ता तो ईश्वरु | तेणें केला अंगिकारुं |
तया पुरुषाचा विचारु | विरुळा जाणे ||१३||
न्याय नीति विवेक विचार | नाना प्रसंगप्रकार |
परीक्षिणें परांतर | देणें ईश्वराचें ||१४||
माहायेत्न सावधपणें | समईं धारिष्ट धरणें |
अद्भूतचि कार्य करणें | देणें ईश्वराचें ||१५||
येश कीर्ति प्रताप महिमा | उत्तम गुणासी नाहीं सीमा |
नाहीं दुसरी उपमा | देणें ईश्वराचें ||१६||
देव ब्राह्मण आचार विचार | कितेक जनासी आधार |
सदा घडे परोपकार | देणें ईश्वराचें ||१७||
येहलोक परलोक पाहाणें | अखंड सावधपणें राहाणें |
बहुत जनाचें साहाणें | देणें ईश्वराचें ||१८||
देवाचा कैपक्ष घेणे | ब्रह्माणाची चिंता वाहाणें |
बहु जनासी पाळणें | देणें ईश्वराचें ||१९||
धर्मस्थापनेचे नर | ते ईश्वराचे अवतार |
जाले आहेत पुढें होणार | देणें ईश्वराचें ||२०||
उत्तम गुणाचा ग्राहिक | तर्क तीक्षण विवेक |
धर्मवासना पुण्यश्लोक | देणें ईश्वराचें ||२१||
सकळ गुणांमधें सार | तजविजा विवेक विचार |
जेणें पाविजे पैलपार | अरत्रपरत्रींचा ||२२||
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
उत्तमपुरुषनिरूपणनाम समास सहावा ||६||१८. ६ 

समास सातवा      : जनस्वभावनिरूपण 
            ||श्रीराम ||
जनाचा लालची  स्वभाव | आरंभीं म्हणती देव |
म्हणिजे मला कांहीं देव | ऐसी वासना ||१||
कांहींच भक्ती केली नस्तां | आणी इछिती प्रसन्नता |
जैसें कांहींच सेवा न करिता | स्वामीस मागती ||२||
कष्टेंविण फळ नाहीं | कष्टेंविण राज्य नाहीं |
केल्याविण होत नाहीं | साध्य जनीं ||३||
आळसें काम नासतें | हें तों प्रत्ययास येतें |
कष्टाकडे चुकावितें | हीन जन ||४||
आधीं कष्टाचें दुःख सोसिति | ते पुढें सुखाचें फळ भोगिती |
आधीं आळसें सुखावती | त्यासी पुढें दुःख ||५||
येहलोक अथवा परलोक | दोहिंकडे सारिखाच विवेक |
दीर्घ सूचनेचें कौतुक | कळलें पाहिजे ||६||
मेळविती तितुकें भक्षिती | ते कठीण काळीं मरोन जाती |
दीर्घ सूचनेनें वर्तती | तेचि भले ||७||
येहलोकींचा संचितार्थ | परलोकींचा परमार्थ |
संचितेंविण वेर्थ | जीत मेलें ||८||
येकदां मेल्यानें सुटेना | पुन्हा जन्मोजन्मीं यातना |
आपणास मारी वांचविना | तो आत्महत्यारा ||९||
प्रतिजन्मीं आत्मघात | कोणें करावें गणीत |
याकारणें जन्ममृत्य | केवी चुके ||१०||
देव  सकळ कांहीं करितो | ऐसें प्राणीमात्र बोलतो |
त्याचे भेटीचा लाभ तो | अकस्मात जाला ||११||
विवेकाचा लाभ घडे | जेणें परमात्मा ठाईं पडे |
विवेक पाहातां सांपडे | विवेकीं जनीं ||१२||
देव पाहातां आहे येक | परंतु करितो अनेक |
त्या अनेकास येक | म्हणों नये कीं ||१३||
देवाचें कर्तुत्व आणि देव | कळला पाहिजे अभिप्राव |
कळल्याविण कितेक जीव | उगेच बोलती ||१४||
उगेच बोलती मूर्खपणें | शाहाणपण वाढायाकारणें |
त्रुप्तिलागीं उपाव करणें | ऐसें जालें ||१५||
जेहीं उदंड कष्ट केले | ते भाग्य भोगून ठेले |
येर ते बोलतचि राहिले | करंटे जन ||१६||
करंट्याचें करंट लक्षण | समजोन जाती विचक्षण |
भल्याचें उत्तम लक्षण | करंट्यास कळेना ||१७||
त्याची पैसावली कुबुद्धी | तेथें कैंची असेल शुद्धी |
कुबुद्धी तेचि सुबुद्धी | ऐसी वाटे ||१८||
मनुष्य शुद्धीस सांडावें | त्याचें काये खरें मानावें |
जेथें विचाराच्या नावें | सुन्याकार ||१९||
विचारें येहलोक परलोक | विचारें होतसे सार्थक |
विचारें नित्यानित्य विवेक | पाहिला पाहिजे ||२०||
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
जनस्वभावनिरूपणनाम समास सातवा ||७||१८. ७ 

समास आठवा      : अंतर्देवनिरूपण 
            ||श्रीराम ||
ब्रह्म निराकार निश्चळ | आत्म्यास विकार चंचळ |
तयास म्हणती सकळ | देव ऐसें ||१||
देवाचा ठावचि लागेना | येक देव नेमस्त कळेना |
बहुत देवीं अनुमानेना | येक देव ||२||
म्हणोनी विचार असावा | विचारें देव शोधावा |
बहुत देवांचा गोवा | पडोंचि नये ||३||
देव क्षत्रीं पाहिला | त्यासारिखा धातूचा केला |
पृथ्वीमधें दंडक चालिला | येणें रीतीं ||४||
नाना प्रतिमादेवांचें मूळ | तो हा क्षत्रदेवचि केवळ |
नाना क्षत्रें भूमंडळ | शोधून पाहावें ||५||
क्षत्रदेव पाषाणाचा | विचार पाहातां तयाचा |
तंत लागला मुळाचा | अवताराकडे ||६||
अवतारी देव संपले | देहे धरुनी वर्तोन गेले |
त्याहून थोर अनुमानले | ब्रह्मा विष्णु महेश ||७||
त्या तिही देवांस ज्याची सत्ता | तो अंतरात्माचि पाहातां |
कर्ता भोक्ता तत्वता | प्रतक्ष आहे ||८||
युगानयुगें तिन्ही लोक | येकचि चालवी अनेक |
हा निश्चयाचा विवेक | वेदशास्त्रीं पाहावा ||९||
आत्मा वर्तवितो शरीर | तोचि देव उत्तरोत्तर |
जाणीवरूपें कळिवर | विवेकें वर्तवी ||१०||
तो अंतर्देव चुकती | धांवा घेऊन तीर्था जाती |
प्राणी बापुडे कष्टती | देवास नेणतां ||११||
मग विचारिती अंतःकर्णीं | जेथें तेथें धोंडा पाणी |
उगेंचि वणवण हिंडोनि | काये होतें ||१२||
ऐसा ज्यासी विचार कळला | तेणें सत्संग धरिला |
सत्संगें देव सांपडला | बहुत जनासी ||१३||
ऐसीं हे विवेकाचीं कामें | विवेकी जाणतील नेमें |
अविवेकी भुलले भ्रमें | त्यांस हें कळेना ||१४||
अंतरवेधी अंतर जाणे | बाहेरमुद्रा कांहींच नेणें |
म्हणोन विवेकी शाहणे | अंतर शोधिती ||१५||
विवेकेंविण जो भाव | तो भावचि अभाव |
मुर्खस्य प्रतिमा देव | ऐसें वचन ||१६||
पाहात समजत सेवटा गेला | तोचि विवेकी भला |
तत्वें सांडुनी पावला | निरंजनीं ||१७||
आरे जें आकारासी येतें | तें अवघेंच नासोन जातें |
मग गल्बल्यावेगळें तें | परब्रह्म जाणावें ||१८||
चंचळ देव निश्चळ ब्रह्म | परब्रह्मीं नाहीं भ्रम |
प्रत्ययज्ञानें निभ्रम | होईजेतें ||१९||
प्रचीतीविण जें केलें | तें तें अवघें वेर्थ गेलें |
प्राणी कष्टकष्टोंचि मेलें | कर्मकचाटें ||२०||
कर्मावेगळें न व्हावें | तरी देवास कासया भजावें |
विवेकी जाणती स्वभावें | मूर्ख नेणे ||२१||
कांहीं अनुमानलें विचारें | देव आहे जगदांतरें |
सगुणाकरितां निर्धारें | निर्गुण पाविजे ||२२||
सगुण पाहातां मुळास गेला | सहजचि निर्गुण पावला |
संगत्यागें मोकळा जाला | वस्तुरूप ||२३||
परमेश्वरीं अनुसंधान | लावितां होईजे पावन |
मुख्य ज्ञानेंचि विज्ञान | पाविजेतें ||२४||
ऐसीं हे विवेकाचीं विवर्णें | पाहावीं सुचित अंतःकर्णें |
नित्यानित्य विवेकश्रवणें | जगदोधार || २५||
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
अंतर्देवनिरूपणनाम समास आठवा ||८||१८. ८ 

समास नववा      : निद्रानिरूपण 
            ||श्रीराम ||
वंदूनियां आदिपुरुष | बोलों निद्रेचा विळास |
निद्रा आलियां सावकास | जाणार नाहीं ||१||
निद्रेनें व्यापिली काया | आळस आंग मोडे जांभया |
तेणेंकरितां बैसावया | धीर नाहीं ||२||
कडकडां जांभया येती | चटचटां चटक्या वाजती |
डकडकां डुकल्या देती | सावकास ||३||
येकाचे डोळे झांकती | येकाचे डोळे लागती |
येक ते वचकोन पाहाती | चहुंकडे ||४||
येक उलथोन पडिले | तिहीं ब्रह्मविणे फोडिले |
हुडकाचे टुकडे जाले | सुधी नाहीं ||५||
येक टेंकोन बैसले | तेथेंचि घोरों लागले |
येक उताणे पसरलें | सावकास ||६||
कोणी मुर्कुंडी घालिती | कोणी कानवडें निजती |
कोणी चक्रीं फिरती | चहुंकडे ||७||
येक हात हालविती | येक पाये हालविती |
येक दांत खाती | कर्कराटें ||८||
येकांचीं वस्त्रें निघोनि गेलीं | ते नागवींच लोळों लागलीं |
येकाचीं मुंडासीं गडबडलीं | चहुंकडे ||९||
येक निजेलीं अव्यावेस्तें | येक दिसती जैसीं प्रेते |
दांत पसरुनी जैसीं भूतें | वाईट दिसती ||१०||
येक वोसणतचि उठिले | येक अंधारीं फिरों लागले |
येक जाऊन निजेले | उकरड्यावरी ||११||
येक मडकीं उतरिती | येक भोई चांचपती |
येक उठोन वाटा लागती | भलतीकडे ||१२||
येक प्राणी वोसणाती | येक फुंदफुंदों रडती |
येक खदखदां हासती | सावकास ||१३||
येक हाका मारूं लागले | येक बोंबलित उठिले |
येक वचकोन राहिले | आपुले ठाईं ||१४||
येक क्षणक्षणा खुरडती | येक डोई खाजविती |
येक कढों लागती | सावकास ||१५||
येकाच्या लाळा गळाल्या | येकाच्या पिका सांडल्या |
येकीं लघुशंका केल्या | सावकास ||१६||
येक राउत सोडिती | येक कर्पट ढेंकर देती |
येक खांकरुनी थुंकिती | भलतीकडे ||१७||
येक हागती येक वोकिती | येक खोंकिती येक सिंकिती |
येक ते पाणी मागती | निदसुऱ्या स्वरें ||१८||
येक दुस्वप्नें निर्बुजले | येक सुस्वप्नें संतोषले |
येक ते गाढमुढी पडिले | सुषुप्तिमधें ||१९||
इकडे उजेडाया जालें | कोण्हीं पढणें आरंभिलें |
कोणीं प्रातस्मरामि मांडिलें | हरिकिर्तन ||२०||
कोणीं आठविल्या ध्यानमूर्ति | कोणी येकांतीं जप करिती |
कोणी पाठांतर उजळिती | नाना प्रकारें ||२१||
नाना विद्या नाना कळा | आपलाल्या सिकती सकळा |
तानमानें गायेनकळा | येक गाती ||२२||
मागें निद्रा संपली | पुढें जागृती प्राप्त जाली |
वेवसाईं बुद्धी आपुली | प्रेरिते जाले ||२३||
ज्ञाता तत्वें सांडून पळाला | तुर्येपैलिकडे गेला |
आत्मनिवेदनें जाला | ब्रह्मरूप ||२४||
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
निद्रानिरूपणनाम समास नववा ||९||१८. ९ 

समास दहावा      : श्रोताअवलक्षणनिरूपण 
            ||श्रीराम ||
कोणीयेका कार्याचा साक्षप | कांहीं तऱ्ही घडे विक्षेप |
काळ साहे तें आपेंआप | होत जातें ||१||
कार्यभाग होत चालिला | तेणें प्राणी शोक जाला |
विचारहि सुचों लागला | दिवसेंदिवस ||२||
कोणीयेक प्राणी जन्मासी येतो | कांहीं तऱ्ही काळ साहे होतो |
दुःखाउपरी सुख देतो | देव कृपाळुपणें ||३||
अवघाचि काळ जरी सजे | तरी अवघेचि होती राजे |
कांहीं सजे कांहीं न सजे | ऐसें आहे ||४||
येहलोक अथवा परलोक | साधतां कोणीयेक विवेक |
अद्भूत होये स्वाभाविक | देणें ईश्वराचें ||५||
ऐकल्याविण कळलें | सिकविल्याविण शहाणपण आलें |
देखिलें ना ऐकिलें | भूमंडळीं ||६||
सकळ कांहीं ऐकतां कळे | कळतां कळतां वृत्ति निवळे |
नेमस्त मनामधें आकळे | सारासार ||७||
श्रवण म्हणिजे ऐकावें | मनन म्हणिजे मनीं धरावें |
येणें उपायें स्वभावें | त्रयलोक्य चाले ||८||
श्रवणाआड विक्षेप येती | नाना जिनस सांगो किती |
सावध असतां प्रत्यय येती | सकळ कांहीं ||९||
श्रवणीं लोक बैसले | बोलतां बोलतां येकाग्र जाले |
त्याउपरी जे नूतन आले | ते येकाग्र नव्हेती ||१०||
मनुष्य बाहेर हिंडोनी आलें | नाना प्रकारीचें ऐकिलें |
उदंड गलबलूं लागलें | उगें असेना ||११||
प्रसंग पाहोन चालती | ऐसे लोक थोडे असती |
श्रवणीं नाना विक्षेप होती | ते हे ऐका ||१२||
श्रवणीं बैसले ऐकाया | अडों लागलीसें काया |
येती कडकडां जांभया | निद्राभरें ||१३||
बैसले सुचित करूनि मना | परी तें मनचि ऐकेना |
मागें होतें ऐकिलें नाना | तेंचि धरुनी बैसलें ||१४||
तत्पर केलें शरीर | परी मनामधें आणीक विचार |
कल्पना कल्पी तो विस्तार | किती म्हणौनि सांगावा ||१५||
जें जें कांहीं श्रवणीं पडिलें | तितुकें समजोन विवरलें |
तरीच कांहीं सार्थक जालें | निरूपणीं ||१६||
मन दिसतें मां धरावें | ज्याचें त्यानें आवरावें |
आवरून विवेकें धरावें | अर्थांतरीं ||१७||
निरूपणीं येऊन बैसला | परी तो उदंड जेऊन आला |
बैसतांच कासाविस जाला | त्रुषाकांत ||१८||
आधीं उदक आणविलें | घळघळां उदंड घेतलें |
तेणें मळमळूं लागलें | उठोनी गेला ||१९||
कर्पट ढेंकर उचक्या देती | वारा सरतां मोठी फजिती |
क्षणक्षणा उठोनी जाती | लघुशंकेसी ||२०||
दिशेनें कासाविस केला | आवघेंचि सांडून धांविला |
निरूपणप्रसंगीं निघोन गेला | अखंड ऐसा ||२१||
दृष्टांती कांहीं अपूर्व आलें | अंतःकर्ण तेथेंचि राहिलें |
कोठवरी काये वाचिलें | कांहीं कळेना ||२२||
निरूपणीं येऊन बैसला | तो विंचुवें फणकाविला |
कैचें निरूपण जाला | कासाविस ||२३||
पोटामधें तिडिक उठिली | पाठीमधें करक भरली |
चालक चिखल्या पुळी जाली | बैसवेना ||२४||
पिसोळा चाऊन पळाला | तेणें प्राणी दुश्चीत जाला |
कोणें नेटें गल्बला केला | तेथेंचि धावें ||२५||
विषइ लोक श्रवणीं येती | ते बायेकांकडेच पाहाती |
चोरटे लोक चोरून जाती | पादरक्षा ||२६||
होये नव्हे वादवेवाद | तेणें उदंड जाला खेद |
सिव्या गाळी अप्रमाद | होतां चुकला ||२७||
कोणी निरूपणीं बैसती | सावकस गोष्टी लाविती |
हरिदास ते रें रें करिती | पोटासाठीं ||२८||
बहुत जाणते मिळाले | येकापुढें येक बोले |
लोकांचे आशये राहिले | कोण जाणे ||२९||
माझें होये तुझें नव्हे | ऐसी अखंड जयास सवे |
न्याये नीति सांडून धावे | अन्यायाकडे ||३०||
आपल्य थोरपणासाठीं | अच्यावाच्या तोंड पिटी |
न्याये नाहीं ते सेवटीं | परम अन्याई ||३१||
येकेकडे अभिमान उठे | दूसरेकडे उदंड पेटे |
ऐसे श्रोते खरे खोटे | कोण जाणे ||३२||
म्हणोन जाणते विचक्षण | तें आधींच धरिती नेणेपण |
मूर्ख टोणपा आपण | कांहींच नाहीं ||३३||
आपणाहून देव थोर | ऐसा जयास कळला विचार |
सकळ कांहीं जगदांतर | तेहिं राखावें ||३४||
सभेमधें कळहो जाला | शब्द येतो जाणत्याला |
अंतरें राखों नाहीं सिकला | कैसा योगी ||३५||
वैर करितां वैरचि वाढे | आपणास दुःख भोग्णें घडे |
म्हणोनि शाहाण्याचे कुकडे | कळों आलें ||३६||
अखंड आपणा सांभळिती | क्षुल्लकपण येऊं नेदिती |
थोर लोकांस क्ष्मा शांति | अगत्य करणें ||३७||
अवगुणापासीं बैसला गुणी | आवगुण कळतो ततक्षणीं |
विवेकी पुरुषाची करणी | विवेकें होते ||३८||
उपाये परियाये दीर्घ प्रेत्न | विवेकबळें नाना येत्न |
करील तयाचें महिमान | तोचि जाणे ||३९||
दुर्जनीं वेवदरून घेतला | बाश्कळ लोकीं घसरिला |
विवेकापासून चेवला | विवेकी कैसा ||४०||
न्याये परियाये उपाये | मूर्खास हें कळे काये |
मूर्खाकरितां चिवडा होये | मज्यालसीचा ||४१||
मग ते शाहाणे नीट करिती | स्वयें साहोन साहविती |
स्वयें करून करविती | लोकांकरवीं ||४२||
पृथ्वीमधें उदंड जन | जनामधें असती सज्जन |
जयांकरितां समाधान | प्राणीमात्रासी ||४३||
तो मनोगतांचीं आंगें जाणे | मान प्रसंग समये जाणे |
संतप्तालागीं निवऊ जाणे | नाना प्रकारें ||४४||
ऐसा तो जाणता लोक | समर्थ तयाचा विवेक |
त्याचें करणें कांहिं येक | जनास कळेना ||४५||
बहुत जनास चालवी | नाना मंडळें हालवी |
ऐसी हे समर्थपदवी | विवेकें होते ||४६||
विवेक येकांती करावा | जगदीश धारणेनें धरावा |
लोक आपला आणी परावा | म्हणोंचि नये ||४७||
येकांती विवेक ठाईं पडे | येकांतीं येत्न सांपडे |
येकांतीं तर्क वावडे | ब्रह्मांडगोळीं ||४८||
येकांती स्मरण करावें | चुकलें निधान पडे ठावें |
अंतरात्म्यासरिसें फिरावें | कांहीं तरी ||४९||
जयास येकांत मानला | अवघ्या आधीं कळे त्याला |
त्यावेगळें वडिलपणाला | ठावचि नाहीं ||५०||
इति श्रीदासबोधे गुरुशिष्यसंवादे
श्रोताअवलक्षणनिरूपणनाम समास दहावा ||१०||१८. १० 
||दशक अठरावा समाप्त ||


 
Encoded and proofread by Vishwas Bhide.
Reproofread by P. D. Kulkarni

% File name             : dAsabodh18.itx
%--------------------------------------------
% Text title            : Dasabodh dAsabodha dashaka 18
% Author                : Swami Samartha Ramadas
% Language              : Marathi, Sanskrit
% Subject               : philosophy/hinduism/religion
% Description/comments  : Collectively transliterated and proofread
% Transliterated by     : Vishwas Bhide santsahitya at yahoo.co.in Sunder
%                            Hattangadi sunderh at hotmail.com, NA
% Proofread by          : Vishwas Bhide santsahitya at yahoo.co.in, Sunder
%                            Hattangadi sunderh at hotmail.com, NA
% Reproofread by P. D. Kulkarni 
% Further refinement by Shriram Deshpande
%
% Latest update         : August 6, 2014
% Send corrections to   : (sanskrit at cheerful dot c om)
%
% Site access  :         
% https://sanskritdocuments.org/marathi
% http://sanskritdocuments.org/marathi
%-----------------------------------------------------
% The text is prepared by volunteers and is to be used for personal
% study and research.  The file is not to be copied or reposted for
% promotion of any website or individuals or for commercial purpose
% without permission.
% ***** Help to maintain respect for volunteer spirit. *****
%
%--------------------------------------------------------

From https://sanskritdocuments.org
Questions, comments? Write to (sanskrit at cheerful dot c om) .